Sokół Franciszek Stefan (1890–1956), komisarz Rządu w Gdyni. Ur. 25 XII we wsi Cyranka (pow. mielecki), w wielodzietnej rodzinie chłopskiej; był najstarszym synem Jana i Anny z domu Kamuda.

Do gimnazjum S. uczęszczał w Mielcu; w tym czasie należał do Polskiej Drużyny Strzeleckiej i odbył strzelecki kurs instruktorski. W r. 1913 podjął studia na Wydz. Prawa UJ, ale przerwał je po wybuchu pierwszej wojny światowej i w sierpniu 1914 wstąpił do Legionów Polskich. Służył w I Brygadzie, najpierw w stopniu kaprala, a od 8 VIII 1915 – sierżanta. We wrześniu 1915 został zwolniony z frontu i leczył się w szpitalach w Krakowie i Rabce oraz domu rekonwalescentów w Kamieńsku. Dn. 28 VII 1916 otrzymał przydział do Stacji Zbornej w Piotrkowie; służbę wojskową zakończył 5 III 1918 (awans na podporucznika rezerwy otrzymał w r. 1923).

Dn. 18 XI 1918 rozpoczął S. pracę jako referent w Starostwie Powiatowym w Kutnie, w r. 1919 został sekretarzem tamtejszej Rady Aprowizacyjnej. Działał też w kole Stow. Urzędników Państwowych i podjął studia na Wydz. Prawa Uniw. Lwow., które ukończył w r. 1926 uzyskując stopień magistra praw. W styczniu 1927, na fali zmian personalnych po przewrocie majowym, awansował na zastępcę starosty. W t.r. został członkiem Zarządu Powiatowego Partii Pracy (od r. 1928 afiliowanej przy Bezpartyjnym Bloku Współpracy z Rządem – ), włączył się też w działalność Stow. Rezerwistów oraz Związku Inwalidów Wojennych. W r. 1928 został S. przeniesiony na stanowisko starosty w pow. Nadwórna (woj. stanisławowskie). Wykazał się tam umiejętnością ułożenia poprawnych stosunków z ludnością ukraińską (Hucułami), dla której zorganizował pomoc finansową po katastrofalnej powodzi. Z inicjatywy S-a wzniesiono w Nadwórnej pomnik Bohaterów II Brygady Legionów Polskich. W r. 1932 mianowany wicewojewodą stanisławowskim, prawie natychmiast popadł w konflikt z woj. Zygmuntem Jagodzińskim i w grudniu t.r. został obwiniony wobec ministra spraw wewnętrznych Bronisława Pierackiego o kontakty z endecją. Odwołany karnie ze Stanisławowa, otrzymał przydział do Prezydium Rady Ministrów jako referent ds. morskich. Wyznaczony przez ministra sąd koleżeński pod przewodnictwem gen. Józefa Kordiana-Zamorskiego uznał ostatecznie oskarżenie za nieuzasadnione. W lutym 1933 objął S. stanowisko komisarza Rządu w Gdyni, bardzo trudne, na którym jego poprzednicy utrzymywali się zaledwie po kilkanaście miesięcy. Skupiał na terenie miasta władzę prezydenta, przewodniczącego Rady Miejskiej i star. grodzkiego; dysponował też kompetencjami poszerzonymi na drodze delegacji niektórych uprawnień wojewody i ministerialnych; podlegał kolejnym wojewodom pomorskim: Stefanowi Kirtiklisowi (do r. 1936) i Władysławowi Raczkiewiczowi.

Zaraz po przybyciu S-a do Gdyni, w marcu 1933 odbyły się częściowe wybory do Rady Miejskiej, która ukonstytuowała się pod jego przewodnictwem w maju t.r. W lipcu S. doprowadził do zawiązania Tow. Wystaw i Targów, spółki, która podjęła się organizacji Targów Gdyńskich. Wobec katastrofalnego zadłużenia miasta, wystarał się o przejęcie spłaty kredytów przez budżet państwa, co pozwoliło mu na podjęcie kilku ważnych inwestycji komunalnych. Pierwszą z nich było wybudowanie w l. 1933–4 głównego ujęcia wody w Rumii dla wodociągu miejskiego. W r. 1935 decyzją Rady Ministrów kadencja komisarska S-a została przedłużona na kolejne trzy lata. Wzmocnieniu jego pozycji posłużył również wygrany t.r. zatarg z Radą Grodzką BBWR. W jubileuszowym wydawnictwie „XV lat pracy polskiej na morzu” (Red. A. Majewski, Gd. 1935) S. zamieścił artykuł pt. Miasto Gdynia, w którym przedstawił realistyczną charakterystykę problemów ekonomicznych tej aglomeracji. W r.n. nastąpił ostry kryzys; wzrost bezrobocia i perspektywa zamknięcia stoczni spowodowały strajk, który S-owi udało się opanować na drodze mediacji. Wizytę premiera Felicjana Sławoja Składkowskiego w Gdyni 12 VI 1936 wykorzystał S. do uzyskania jego wsparcia dla ambitnych planów, wymagających dalszej pomocy finansowej państwa. T.r. przeprowadził wykupienie przez miasto 75% akcji stoczni i zawarł umowę z warszawskim związkiem bekoniarzy o budowie rzeźni miejskiej. Udział kapitału żydowskiego w tym przedsięwzięciu wzmógł ataki gazet endeckich na S-a, nazywających go «żydowskim Wojtkiem» i oskarżających o nadużywanie stanowiska dla korzyści prywatnej. S. wygrał proces sądowy z prasą poznańskiego koncernu «Drukarnia Polska». W tle tej sprawy mieścił się także opór S-a wobec kosztownych planów budownictwa sakralnego w Gdyni wysuwanych przez bpa chełmińskiego Stanisława Okoniewskiego. W r. 1937 dzięki jego staraniom zaczął się ukazywać w Gdyni „Kurier Bałtycki”. Strajki i głodówki bezrobotnych nie ustawały i w lipcu t.r. w poufnym memoriale dla Min. Spraw Wewnętrznych S. ostrzegał przed negatywnymi następstwami kryzysu dla obronności Wybrzeża i związanym z tym wzrostem skuteczności propagandy niemieckiej. By przeciwdziałać napływowi robotników, wprowadził ograniczenie zameldowań na stałe. Udało mu się doprowadzić do ukończenia budowy hali targowej, która usprawniła zaopatrzenie miasta w artykuły spożywcze, a poprzez wykupienie akcji Miejskiego Tow. Komunikacyjnego, poprawić komunikację. W wywiadzie dla dziennikarza „Codziennej Gazety Handlowej” Wilhelma Sztrancmana (odb.: Gdyni dzień powszedni. Reportaż – ankieta, W. 1938) zaproponował kredytowanie przez państwo budownictwa mieszkalnego dla robotników i sfery budżetowej oraz budowę kanału przemysłowego. Mimo niewątpliwych sukcesów, nie udało się S-owi opanować sytuacji społecznej. W senacie był atakowany przez Władysławę Macieszynę, zaś w styczniu 1938 portową dzielnicę Gdyni zwizytowała grupa zaniepokojonych parlamentarzystów z wicemarsz. senatu Mikołajem Kwaśniewskim na czele. W marcu Sejm przedłużył zarząd komisaryczny w Gdyni o pięć lat. T.r. S. przewodniczył konferencji przedstawicieli miast pomorskich w sprawach komunalno-inwestycyjnych. Podjął kolejne inicjatywy: budowy opery, uporządkowania zabudowy śródmieścia, opracowania perspektywicznych planów rozwoju miasta, lepszego związania go z rynkiem lokalnym, wciąż jeszcze zorientowanym na Gdańsk; jako przewodniczący Komitetu Nagrody im. Stefana Żeromskiego promował twórczość naukową i artystyczną związaną z marynistyką. Pełna rozmachu wizja przyszłości Gdyni znalazła odbicie w publikowanych przez S-a w r. 1939 pracach: Gdynia w służbie Rzeczypospolitej (Radom) i Gdynia miasto aktualnych potrzeb (w: „Monografia Wielkiego Pomorza i Gdyni”). S. był członkiem Rady Naczelnej Związku Miast Polskich.

W lutym 1939 wybory do Rady Miejskiej wygrali socjaliści, wobec czego S. nie dopuścił do jej otwarcia. Dopiero we wrześniu 1939, po wybuchu drugiej wojny światowej przekazał swe obowiązki w ręce członka Rady Lucjana Skupienia, jako prezydenta miasta, a sam objął funkcję szefa administracyjnego okręgu morskiego (pow. kartuzki, kościerski, morski, m. Gdynia), i komisarza cywilnego przy dowództwie obrony Wybrzeża. Brał udział w organizowaniu obrony Gdyni. Gdy 12 IX 1939 zapadła decyzja o poddaniu miasta bez walki, by uchronić je przed zniszczeniem, przeniósł się najpierw na bronioną przez płk. Stanisława Dąbka Kępę Oksywską, a w nocy z 16 na 17 IX przepłynął kutrem na Hel. Tam, wraz z kadrą kontradmirała Józefa Unruga, dostał się 2 X do niewoli niemieckiej. Po krótkim pobycie w Oflagu XVIII C (Spittal), w maju 1940 został przewieziony do Gdańska i był przesłuchiwany przez Gestapo. Od 3 III 1941 do początku sierpnia t.r. więziony był w obozach koncentracyjnych w Grenzdorfie i Stutthofie (nr 2028), a następnie w Mauthausen. Po wyzwoleniu 5 V 1945 powrócił do Polski i osiadł w Krynicy.

Pod koniec 1945 został S. dyrektorem Wydz. Odbudowy Miast Portowych przy kierowanej przez Eugeniusza Kwiatkowskiego Delegaturze Rządu ds. Wybrzeża. Uczestniczył w organizacji Związku Gospodarczego Miast Morskich Polski (1946). Dn 25 I 1947 został szefem Działu Zagadnień Materiałów i Wyposażenia Technicznego Delegatury. T.r. zaczął spisywać wspomnienia pt. Żyłem Gdynią, opublikował artykuły poświęcone obronie Wybrzeża w r. 1939 na łamach „Robotnika” (nr 23, 24, 174) i „Kuriera Morskiego” (nr z 2 IX) oraz szkic wspomnieniowy Pływać na morzu – to walczyć i pracować (z historii Gdyni) w pracy zbiorowej pt. „W służbie morza” (Kr. 1947). Po likwidacji Delegatury w styczniu 1948 znalazł S. pracę jako p.o. dyrektor Biura Ekonomicznego, potem wicedyrektor Dep. Zatrudnienia, wreszcie starszy radca w Min. Pracy i Opieki Społecznej, na czele którego stał, znający go z lat przedwojennych w Gdyni i z obozów koncentracyjnych, Kazimierz Rusinek. W l. 1950–6 był S. starszym inspektorem w Urzędzie Pełnomocnika Akcji Robót Rozbiórkowych w Warszawie. W r. 1956 wystąpił o emeryturę, lecz jej nie otrzymał, gdyż władze nie zaliczyły mu do wysługi lat pracy w okresie przedwojennym. Zmarł 13 VI 1956 w Krynicy i został pochowany na tamtejszym cmentarzu. Był odznaczony, m.in. Orderem Odrodzenia Polski IV kl., Krzyżem Niepodległości, Krzyżem Walecznych i jugosłowiańskim orderem Św. Sawy II kl.

S. był żonaty od r. 1923 z Ireną Żółtowską (zm. 1964), lekarzem-dentystą, z którą miał trzech synów: Mirosława (zm. 1991), Tadeusza i Bogusława.

Wspomnienia S-a pt. Żyłem Gdynią zostały opublikowane najpierw we fragmentach w zbiorze pt. „Brama na świat. Gdynia 1918–1939” (Wybór, wstęp i oprac. M. Rolesiński, Gd. 1976) i w „Nautologii” (1978 nr 2, Oprac. Z. Machliński), a w r. 1998 ukazały się w całości (Gdynia). Imię S-a nosi mała ulica osiedla «Za Lasem» w gdyńskiej dzielnicy Chwarzno (dawniej ul. Henryka Zakrzewskiego).

Portret olejny reprod. w: Monografia Wielkiego Pomorza i Gdyni. Z okazji 20-lecia powrotu ziemi pomorskiej do Macierzy, Red. J. Lechowski, Tor.–Lw. 1939 s. 59; – Ludzie Pomorza lat 1920–1939. Szkice biograficzne, Gd. 1977 (fot.); Małkowski K., Bedeker gdyński, Gd. 1995; Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, Red. S. Gierszewski, Gd. 1997 IV; Banach A. K., Młodzież chłopska na Uniwersytecie Jagiellońskim w latach 1860/61–1917/18, Kr. 1997; Hauser Z., Podróże po cmentarzach Ukrainy – dawnej Małopolski Wschodniej. Województwo stanisławowskie, W. 1998 I; – Białas T., Liga Morska i Kolonialna 1930–1939, Gd. 1983; Białek W., Delegatura Rządu dla Spraw Wybrzeża 1945–1947, „Dzieje Najnowsze” R. 13: 1981 z. 4 s. 54; Dunin-Wąsowicz K., Obóz koncentracyjny Stutthof, Gd. 1970; Jeryś C., Budownictwo okrętowe w Gdyni 1920–1945, Gd. 1980; Lesiak H., Kutno w latach 1927–1939, Kutno 1995; Odyniec M., Gdynia w prasie niemieckiej Wolnego Miasta Gdańska 1920–1939, Gd. 1983 s. 117–18, 125, 136; Ostatni kosynierzy, W. 1967 (fotokopia pisma S-a z 9 IX 1939 przed s. 94); Pol. Siły Zbrojne, I cz. 5; Steyer D., Problemy robotnicze Gdyni 1926–1939, Gd. 1959; Widernik M., Główne problemy gospodarczo-społeczne miasta Gdyni w latach 1926–1939, Gd. 1970; tenże, Polityczne oblicze Gdyni w latach 1920–1939, Gd. 1977; Wójcicki K., Franciszek Sokół – przerwany lot, w: Sokół F., Żyłem Gdynią, Gdynia 1998 s. 9–32; – Gdynia 1939. Relacje uczestników walk lądowych, Wstęp, wybór, komentarz, W. Tym, A. Rzepniewski, Gd. 1979; Ivánka A., Wspomnienia skarbowca 1927–1947, W. 1964; Kasprowicz B., Byłem juniorem, Gdynia 1965 s. 223–6, 234; Kępa Oksywska 1939. Relacje uczestników walk lądowych, Wstęp, wybór, komentarz, W. Tym, A. Rzepniewski, Gd. 1985; Kudliński T., Młodości mojej stolica. Wspomnienia krakowianina z okresu między wojnami, Kr.–Wr. 1984; Materiały na XIV Nadzwyczajne zebranie ogólne członków Związku Miast Polskich…, W. 1937 s. 8–9; Polska Partia Socjalistyczna w latach wojny i okupacji 1939–1945. Księga wspomnień, W. 1995 II; Spraw. dyrekcji c.k. gimnazjum w Mielcu za r. szk. 1912/13, Mielec 1913 s. 94; Walcząca Gdynia (ze wspomnień b. członków Komunistycznej Partii Polski), Gd. 1958 s. 78–9, 81, 84, 104; – „Dzien. Bałtycki” 1957 nr 153, 1981 nr 114, 1993 nr 44; „ Roczn. Gdyński” Nr 5: 1984 s. 44–5 (fot.), Nr 9: 1989/90 s. 70, Nr 10: 1991 s. 67, Nr 11: 1992/3 s. 111, 115, Nr 12: [1996] s. 43, 57, Nr 13: [1998] s. 100–1; „Z pola walki” R. 13: 1960 s. 479; „Życie Warszawy” 1996 nr 135; – AP w Gd.: Zespół Komisariatu Rządu w Gdyni (nie wykorzystane); AP w Kutnie: sygn. 24 (Star. Pow. w Kutnie, nie wykorzystane); Arch. paraf. rzymskokatol. p. wezw. Matki Boskiej Nieustającej Pomocy w Mielcu: Metryka chrztu S-a; Arch. UJ: sygn. WP II 279, WP II 281; CAW: sygn. Ap. 9562 (teczka personalna S-a).

Andrzej A. Zięba